PROBLEMI PREZENTACIJE EKSPONATA-ARHITEKTONSKE I SKULPTORALNE PLASTIKE U LAPIDARIJUMIMA

PROBLEMI PREZENTACIJE EKSPONATA-ARHITEKTONSKE I SKULPTORALNE PLASTIKE U LAPIDARIJUMIMA



Cilj ovog rada je da se na osnovu iskustava stečenih radom na proučavanju Dioklecijanove palače u Splitu, saradnjom na obnovi spomenika Akropolja u Atini i pre svega posetom brojnim muzejima u zemlji i inostranstvu izlože zapažanja o dosadašnjoj praksi prezentacije arhitektonske i skulptoralne plastike u muzejskim zbirkama, kao i na arheološkim lokalitetima ili u lapidarijumima na području bivše SFRJ, kao I u nekim zbirkama u inostranstvu. Takođe se razmatraju različiti dosadašnji načini prezentacije i dopunjavanja lapida, iznose se predlozi za novi način kompletiranja i prezentacije kamenih spomenika u lapidarijumima uz idejni predlog za uređenje dva lapidarijuma in situ.

Tokom XX veka na brojnim ruševnim spomeničkim kompleksima na teritoriji ex-Jugoslavije retko gde je vršena obimnija rekonstrukcija pojedinih objekata, arhitektonski materijal je ponegde korišćen pri obnovi, dok su pokušaji da se na lokalitetu in situ uredi lapidarijum kako bi nalazi mogli biti prezentirani u svome kontekstu bili znatno ređi pošto je rad ovakvih lapidarijuma često bio veoma otežan zbog nemogućnosti pravilne zaštite, kako samog lokaliteta, tako i samih eksponata. Iako su na pojedinim lokalitetima pronađeni brojni nalazi lapida, izlaganje i prezentacija u muzejskim postavkama uvek su se svodili samo na manji deo eksponata, najčešće prema diktatu autora koncepcije stalne postavke, odnosno raspoloživog prostora, dok su kompletni nalazi: skulptoralna plastika, arhitektonska dekorativna plastika, arhitektonski elementi sa pojedinih lokaliteta, uglavnom ostajali najvećim delom neizloženi, pošto se kompletan nalaz najčešće nije mogao izložiti, bilo zbog toga što se nije uklapao u koncepciju postavke, bilo zbog nedostatka izloženog prostora, dok je arhitektonska plastika mahom ostajala na samom lokalitetu. Pri radu na postavljanju lapidarijuma vrlo retko se nastojalo da se arhitektonska plastika prikaže u svom pravom kontekstu dok su u svetu vršene parcijalne ili čak kompletne anastiloze elemenata arhitektonske plastike u muzejskim zbirkama ili na lokalitetu in situ, kako bi bilo moguće sagledati kompletnu arhitekturu pojedinog spomenika, ili makar steći predstavu o funkciji i položaju pojedinih elemenata. Prezentacija kamenog materijala danas je pre svega otežana činjenicom da u Srbiji I Vojvodini ne postoji niti jedan arheološki muzej, već su glavne muzejske ustanove kompleksnog tipa. Beogradski Narodni Muzej ima dva osnovna odseka, zapravo to su dva posebna muzeja, arheološki I umetnički,mada bi, s obzirom na činjenicu da je u okviru muzeja I Galerija Fresaka, veoma lako bilo moguće iz Narodnog Muzeja formirati čak tri odvojena muzeja Srbije: Arheološki, Galeriju srednjevekovne umetnosti I Umetnički Muzej. Muzej Vojvodine takodje je kompleksan muzej nastao fuzijom više novosadskih ustanova, I u sebi takodje sadrži više odseka, a materijala ima za posebno izdvajanje Arheološkog muzeja Vojvodine. Poseban problem predstavlja nepotrebno razdvajanje muzeološke obrade materijala u zbirkama, od muzeološke obrade i prezentacije materijala na samim lokalitetima. Naime svaki nepokretan spomenik kulture[1], treba posmatrati kao muzej na otvorenom čiji eksponati su zapravo delovi samoga spomenika sačuvani in situ. Nažalost, današnjim sistemom zaštite, tj Zakonom o kulturnim dobrima, Muzeji i muzejske zbirke pretvoreni su u ustanove drugog reda jer u slučaju terenskog rada muzeji trebaju čekati da se mesno nadležni Zavod za zaštitu spomenika kulture smilostivi kako bi izdao saglasnost za vršenje arheoloških istraživanja ili da se, nakon nekog istraživanja u režiji Zavoda i eventualnih konzervatorskih radova, materijal predao nadležnom Muzeju. Kao rezultat ovakvog nakaradnog zakonodavstva, često dolazi do situacija da Služba zaštite zbog nezainteresovanosti svojih arheologa, jednostavno ne izdaje saglasnost nekom Muzeju za rad, lokalitet ostaje neistražen, a materijal upropašćen ili razvučen.

Još u vreme renesanse, sa spoznajom o vrednostima antičke umetnosti, započelo je najranije prikupljanje antičke skulpture i arhitektonskih elemenata[2], pre svega u Rimu, kao i u drugim gradovima na području rimskog carstva[3].Na području bivše Jugoslavije, prvi poznati lapidarijumi bili su uređeni u Dalmaciji krajem XV i početkom XVI veka. Zbirka Dmine Papalića bila je uređena u njegovoj palači u srednjevekovnom jezgru Splita, a drugi lapidarijum bio je uređen u perivoju Garanjin-Fanfogna u Trogiru[4]. Tu je bio prikupljen i izložen veći broj kamenih spomenika nađenih u Solinu i Trogiru.. Dok je zbirka Garagnin-Fanfogna bila uređena kao lapidarij u sklopu porodičnog renesansnog vrta van Trogira, Papalićeva zbirka krasila je dvorane porodične palače u gradu koja je kasnije više puta menjala vlasnike. Na žalost, danas je sačuvan samo mali deo ove zbirke-nekoliko natpisa koji se danas čuvaju u zbirci Arheološkog Muzeja u Splitu, tako da se ne zna šta je sve ona čuvala-da li su u pitanju bili samo nadgrobni spomenici i sarkofazi ili su se čuvali i arhitektonski elementi prikupljeni medju ruševinama.
Što se tiče pravih muzeja, njihovo osnivanje bilo je, pre svega rezultat blizine antičkih gradova sa gradovima gde su muzeji osnivani. Najstariji muzeji na području ex-Jugoslavije, osnovani su na područjima gde je kultura bila na daleko većem nivou, pre svega zbog austrijske i italijanske uprave. Arheološki Muzej osnovan je u Splitu 1820. godine, a Narodni muzej u Zadru osnovan 1832[5], čiji je sledbenik današnji Arheološki Muzej. Muzeji su po pravilu osnivani u gradovima koji imaju kontinuitet naseljenja još od rimskog doba. Arheološki muzej u Zagrebu prvobitno je osnovan kao odjel Hrvatskog Narodnog Muzeuma a njegov «arheoločki odjel» takođe je bio popunjavan nalazima sa teritorije Panonije[6], kao i namenskim otkupima kakav je bio otkup egipatske zbirke Koller[7]. Sve ove arheološke zbirke svakako su od samog početka prikupljale i kameni materijal za lapidarijume. Prikupljani su najrazličitiji predmeti i skulptura, arhitektonska dekoracija, fragmenti skinuti sa zgrada tokom rušenja, ulomci crkvenog nameštaja i slično. Ovde se nameće pitanje tumačenja naziva lapidarijum koji je danas uvrežen za zbirku kamenog materijala u nekom muzeju. Reč «Lapidarium» izvorna je latinska reč koja potiče od latinske reči lapis-kamen. Njeno izvorno značenje je zbirka kamenih spomenika bez ulaženja u to o kakvom se spomeniku radi. Stoga kao materijal koji se izlaže u lapidarijumima podrazumevali bi se svi kameni spomenici koji se nalaze u zbirkama pojedinog Muzeja. Međutim
po svome karakteru materijal izložen u lapidarijuma može se podeliti na sledeće osnovne grupe:

-Skuptoralna plastika: -puna plastika
-reljefna plastika:-frizovi
-metope
-dovratnici
-nadvratnici
-arhivolti
-lunete
-fijale
-konzole
-garguji
-tonda(medaljoni)
-nadgrobna plastika: -stele
-sarkofazi
-nadgrobne ploče
-nadgrobni spomenici
-krajputaši

-Arhitektonska dekorativna plastika: -baze: -stubova
-pilastra
-kapiteli: -stubova
-pilastra
-stabla: -stubova
-pilastra
-arhitravi
-venci
-imposti
-korniži
-akroteriji
-dovratnici
-nadvratnici
-arhivolti
-lunete
Unutrašnja oprema: oltarski prostor: -oltarske pregrade: -pluteji
-stubići
-baze
-arhitravi
-oltarski ciborij
-krstionica: -ciborij
-bazen
-škropionica
Svi ovi elementi uglavnom su, zavisno od teritorije i prirode zbirke, bili zastupljeni u lapidarijumima. Vremenom je došlo do diferencijacije materijala koji je uključivan u lapidarijume tako da je skulpturalna plastika najčešće izdvojeno izlagana, a natpisi su vremenom čak izdvajani u posebne, epigrafičke muzeje, kao u Atini.
I dok su skulpture svih perioda, kao i najznačajniji sarkofazi, stele, i pojedini arhitektonski dekorativni elementi često uklopljeni u pojedine postavke, dotle se postavlja pitanje šta treba raditi sa svim onim materijalom koji je svojevremeno donet u pojedine muzeje, povremeno bio izlagan, eventualno objavljen a da bi danas čamio u raznim depoima. Ovde se pre svega misli na nebrojene fragmente arhitekture koji su u trenucima pomodnosti preneti u razne evropske muzeje. Tipičan primer je zbirka British museuma u Londonu. Ova zbirka je naglo obogaćena nakon osnivanja Society of the Dillettanti krajem XVIII veka. Članovi ovog udruženja imali su za cilj da sa svojih poseta Grčkoj, Maloj Aziji i Egiptu donesu što je više moguće arheoloških nalaza., što je kao rezultat imalo nevidjeno pljačkanje lokaliteta, česte aukcije radi bolje prodaje nalaza[8], kao i formiranje velikih privatnih kolekcija. Kasnija engleska i nemačka arheološka iskopavanja u Grčkoj i Maloj Aziji rezultirala su prenošenjem velikog broja arhitektonskih elemenata, pa čak i gotovo čitavih zgrada (primeri ulazne kapije iz Mileta, i oltara iz Pergamona u Berlinu samo su najdrastičniji primeri[9]). Prilikom arheoloških istraživanja ruševina antičkog Mauzoleja u Halikarnasu (današnjem Bodrumu) osim velikog broja ploča i fragmenata frizova, kao i pune plastike, u London je preneto preko 180 doboša stubova, kao i veliki broj drugih arhitektonskih elemenata[10]. Osim toga u London je prenet i kompletan mauzolej «Nereida» iz Xanthosa. Početkom 19. veka izvršeno je najveće devastiranje jednog poznatog stojećeg arhitektonskog spomenika-prenos pojedinih skupltura sa atinskog Akropolja bio je praćen i vandalizmom nevidjenih razmera[11].. Štaviše, Elgin je želeo da u Englesku prenese kompletan hram Erehteion, ali se zadovoljio sa time što je odneo jednu karijatidu, kompletan jonski stub i probrane arhitektonske elemente sa svih ostalih građevina na Akropolju[12]. Sav ovaj materijal bio je svojevremeno izložen u starijim postavkama British museuma pri čemu je ubrzo postalo očigledno da čitava ta zbirka arhitektonskih prezentacija, izvučenih iz svog konteksta, nije muzeološki atraktivna, pre svega jer se primerci arhitektonskih stilova sa pojedinih građevina naprosto nisu mogli adekvatno prezentirati zbog svoje visine. Tako je parcijalna prezentacija arhitektonskog sloga Mauzoleja morala biti izložena u dva dela: posebno baza sa donjim delom stuba, a posebno gornji deo stuba sa kapitelom kompletnom trabeacijom i kasetama plafona. U Berlinu je svojevremeno bila priređena i svojevrsna izložba primera arhitektonskih slogova sa raznih hramova u Maloj Aziji kako bi se videle razlike koje su gradjevinski stilovi pretrpeli tokom vremena. Medjutim, danas je većina tih parcijalnih prezentacija povučena iz stalnih postavki evropskih muzeja u depoe, dok je u British Museumu u postavci jedino zadržana parcijalna anastiloza mauzoleja iz Xanthosa.[13] U najnovije vreme odustalo se od prenosa kompletnih spomenika u muzeje pre svega jer se shvatilo da je dislokacija spomenika ekstremna mera koja se primenjuje samo u slučaju krajnje nužde, a i tada se nastoji da se spomenik rekomponuje na mestu što sličnijem prvotnom. Ipak, prilikom akcije spasavanja spomenika Nubije više od 20 spomenika je u potpunosti demontirano i rekonstruisano, a neki od njih su čak poklonjeni nekim većim svetskim muzejima kao znak zahvalnosti za tehničku I finansijsku pomoć u misiji spasavanja spomenika Nubije[14]. Stoga, prenos arhitektonskih elemenata u muzejske zbirke treba posmatrati kao privremenu zaštitnu meru kojom se materijal štiti od propadanja I kradje, do trenutka kada će se moći ili obnoviti dislocirani spomenik ili in situ uraditi prezentacija lokaliteta I uredjenje lapidarijuma.
Ovde valja istaći i jedinu muzejsku rekonstrukciju danas srušenog spomenika izvedenu u okviru nekog muzeja na području ex Jugoslavije. Do skora se verovalo da je crkvica sv Nedeljice (Sv Ivana Krstitelja) u Zadru u potpunosti srušena a da su sačuvani samo arhitektonski elementi demontirani prilikom rušenja-stubovi, pluteji, baze, kapiteli, imposti, transene[15]. Međutim nedavno je utvrđeno da je kripta spomenika I danas velikim delom sačuvana[16], kao I to da je crkva imala znatno veću površinu[17], dok svi navedeni elementi iskorišćeni u faksimilnoj obnovi unutar Muzeja sakralne umjetnosti u Zadru potiču samo iz istočne polovine enterijera hrama koja je zapravo bila sačuvana do rušenja. Ipak, ovom faksimilnom obnovom istočnog dela crkve, postignuto je više važnih ciljeva: iz istorijskog zaborava spasen je važan arhitektonski spomenik, arhitektonski materijal-lapida sa spomenika ugrađena su na originalna mesta u novorekonstruisanoj zgradi I najvažnije: posetioci konačno na jednom mestu mogu sagledati I kompletnu arhitekturu, kao I funkciju svih sačuvanih elemenata. Međutim, postojanje kripte objekta in situ štaviše ostavlja za neku budućnost otvorenu mogućnost eventualne obnove spomenika na svom prvobitnom mestu, pre svega jer se nedavno pokazalo da je sama crkva Sv Nediljice imala bitno drugačiji oblik u odnosu na ono kako je rekonstruisana u Muzeju.
Postoji još jedan slučaj kada je prenos originalnog materijala u lapidarijume neophodan. U slučaju teških oštećenja originalnih fragmenata na samoj gradjevini ili lokalitetu zbog lošeg kvaliteta kamena I zagadjenja, prenos je jedini način za spas ali se kao obaveza nakeće zamena vernim kopijama. Na nizu velikih zapadnoevropskih katedrala uobičajena je zamena dotrajalih statua novim vernim kopijama.Ovo je posao koji po pravilu traje vekovima, pri čemu pri katedralama postoji majstorska škola koja organizuje obrazovanje novih generacija kamenoklesara a istovremeno se stara o održavanju katedrala[18]. Jedina klesarska škola na tlu ex Jugoslavije je Kamenoklesarska škola u Pučišćima na Braču koja I danas obrazuje kadrove koji rade širom Evrope
U muzejima na tlu ex-Jugoslavije formirano je više značajnh lapidarijuma, pre svega u gradovima na područjima gde je rimsko prisustvo bilo najprisutnije. Među skorije uređenim lapidarijumima treba istaći lapidarijume u Arheološkom muzeju u Zagrebu i Narodnom muzeju u Nišu gde je nedavnim uređivanjem postignuta izuzetna kompozicija pošto su spomenici grupisani prema tipu tako da su u okviru ova dva lapidarijuma na posebnim postamentima grupisane nadgrobne stele, arhitektonska plastika sarkofazi i drugo. U drugim muzejima-arheološkim muzejima u Zadru, Splitu kao i Puli, lapidarijumi su podeljeni po periodima. Postavka lapidarijuma u Arheološkom muzeju u Splitu još uvek velikim delom potiče iz vremena otvaranja muzeja, oko 1922. godine[19]. Odvojeno su izloženi eksponati iz antičkog, ranohrišćanskog i srednjevekovnog perioda dok je puna plastika izdvojeno izložena i u novoj postavci. U postavci lapidarijuma nije vođeno računa o grupisanju spomenika prema njihovom tipu već uglavnom hronološki, vodeći pri tome računa o lokalitetu porekla[20]. U Arheološkom Muzeju u Zadru izložena građa je takođe prema periodima podeljena u tri odvojene dvorane, pri čemu nije formiran izdvojen lapidarijum već je građa uklopljena u koncepciju stalne postavke perioda antike i srednjeg veka, dok je veći broj sarkofaga i arhitektonskih elemenata provizorno izložen na više položaja na prostoru rimskog foruma[21]. Interesantan pokušaj je učinjen prilikom prezentacije antičke nekropole u Šempetru kraj Celja, gde je umesto prenosa otkrivenih dislociranih rimskih mauzoleja u Muzej, odabrano daleko srećnije rešenje, mauzoleji su rekonstruisani in situ, uz neophodnu dopunu novim materijalom. Anastilozom in situ postignut je važan cilj, spomenici su restaurirani na svom prvobitnom mestu i samo tako prezentirani danas mogu izvršiti didaktičku ulogu-svojim prisustvom na originalnom mestu mogu dočarati savremenom posetiocu arhitekturu i namenu objekata. Sličan hvalevredan primer je i uređenje male nekropole stećaka u okviru botaničkog vrta unutar kompleksa Zemaljskog Muzeja u Sarajevu, gde su izloženi najlepši stećci koji su, u okviru prikupljanja građe za proučavanje stećaka, svojevremeno preneti u Sarajevo. Na ovaj način posetiocu je jasno prikazana namena stećaka kao nadgrobnih spomenika, a izborom karakterističnih tipova, takođe je učinjen svojevrsni presek kroz tipologiju i transformaciju u okviru razvoja umetnosti stećaka. Ova mala veštačka nekropola skladno dopunjava izložbenu postavku srednjevekovnog odseka Zemaljskog muzeja, tim pre što je pri uredjenju ovog malog lapidarijuma izvršeno grupisanje stećaka prema poreklu[22]. Na žalost, drugi primer prenosa stećaka u muzej, konkretno onih koji su svojevremeno preneti u Etnografski muzej u Beogradu je pravi promašaj. Već decenijama, dva stećka propadaju na trotoaru ispred zgrade Muzeja. Ovi stećci su tamo postavljeni verovatno kao scenografsko doterivanje eksterijera Muzeja, pošto im se u svim dosadašnjim postavkama na žalost nije moglo naći ikakvo mesto unutar zgrade, a ni po svome karakteru ne spadaju u područje etnologije već arheologije. Ovako usamljeni, oni čak ne privlače ničiju pažnju, već jedino predstavljaju smetnju prolaznicima na trotoaru. Da su ovi stećci uklopljeni u neki obližnji otvoreni prostor sa travnjakom, u park ili vrt, njihova namena bila bi didaktički mnogo jasnija a sami spomenici daleko doličnije prezentirani[23].
U okviru beogradske tvrđave, na više mesta, u objektima razne starosti-iz turskog doba kao i iz doba austrijske uprave, prezentirani su kameni spomenici koji potiču sa raznih lokaliteta na teritoriji Singidunuma. Didaktički i naučno je veoma važna postavka lapidarijuma u Velikom barutnom magacinu u Donjem gradu kalemegdanske tvrđave gde su prezentirani najvažnjiji nalazi kamenih spomenika antičkog Singidunuma. Iako svi spomenici ne potiču sa područja same tvrđave, ovako grupisani, spomenici izloženi blizu svog originalnog mesta nalaza, a u ekspoziciji prezentirani na način koji dočarava njihovu namenu u vreme nastanka, predstavljaju sastavni deo- lapidarijum u okviru živog i revitaliziranog spomenika-muzeja. Suprotno tome, pojedinačni kameni a i drugi spomenici koji se često, istrgnuti iz svog konteksta, koriste u kontekstu neke hronološke postavke sa nekog terena (tzv hronološko prezentiranje istorije zavičaja po sistemu «od svega po malo», za šta je tipičan primer stalna postavka Narodnog Muzeja u Pančevu gde se zbog nedostatka prostora i nezainteresovanosti kustosa od 1973. godine jedva išta promenilo), teško mogu da, izolovani od svog konteksta adekvatno prezentiraju važnost nekog nalaza[24]. Uzmimo hipotetičan primer. Sa arheoloških istraživanja neke relativno očuvane građevine, sa zidovima sačuvanim do visine od više metara, u neki muzej donet je ogroman broj kamenih fragmenata, koji su delimično prezentirani na prigodnoj izložbi, objavljeni, i osim par primeraka, sklonjeni u depo. Kako sada posetioci uopšte moguće steći potpunu sliku o arhitekturi i skulpturi tog spomenika ako materijal najvećim delom nije izložen pošto njegovo potpuno izlaganje nije u skladu sa izložbenom koncepcijom hronologije razvoja tamošnjeg «Zavičaja», a u okviru zgrade dotičnog Muzeja nema raspoloživog prostora za izlaganje čitavog ovog reprezentativnog nalaza. Jedino rešenje je uređenje područne zbirke-lapidarijuma in situ na samom lokalitetu. Međutim, obično se odmah pomisli na gradnju neke muzejske zgrade. To zapravo uopšte nije potrebno. Na arheološkim spomenicima, tj. na već konzerviranim ruševinama, je ionako potrebno stalno vršiti konzervatorski nadzor radi daljeg održavanja (kod nas je to redak slučaj, a osim toga se stalno vrše razni eksperimenti na zaštiti spomenika sa katastrofalnim posledicama[25]). Stoga je daleko bolje u većoj meri nadzidati originalne zidove kako bi se prostorno definisao prostor objekta, napr u slučaju već spomenute građevine, i omogućilo fizičko zatvaranje prostora objekta i njegova zaštita od životinja i ljudi. Ovako definisan prostor potrebno je potom zaštititi lakom krovnom konstrukcijom koja neće vizuelno ugroziti sagledavanje samog spomenika a istrovremeno će ga štititi od atmosferskih elemenata. Na novodograđenim zidova bi fugom diskontinuiteta[26] trebalo naznačiti rekonstruisane od originalnih partija zida i tek potom prezentirati sklopljene ulomke materijala ali na njihovom prvobitnom položaju-ako su u pitanju ulomci prozora, rekomponovati ih, dopuniti novim materijalom i montirati na vertikalnu površinu zida, ali ih ne treba ugrađivati već pričvrstiti uz pomoć nosača za potrebe lake i brze demontaže. Oltarsku pregradu, eventualno ciborij i menzu bi trebalo anastilozom prezentirati na prvobitnom mestu. Kapitele stubova na mestu nekadašnjih nosača. Iako se ovde preklapaju pitanja prezentacije i anastiloze spomenika kulture sa muzeološkim pitanjima, jasno se vidi da je postojeća podela na nepokretna i pokretna kulturna dobra barem u slučaju arhitekture i lapida štetna i veštačka. Najpre se postavlja pitanje: šta se smatra nepokretnim kulturnim dobrom u slučaju ako se sa neke ruševine odnesu lapida u muzej, je li to preostatak ruševina na lokalitetu ili se kao deo nepokretnog kulturnog dobra smatra i arhitektonski materijal prenet u muzej? Ako se arhitektonski materijal odnese sa spomenika radi delimičnog izlaganja u nekom muzeju, sam spomenik in situ ostaje bitno osiromašen, a materijal izvučen izvan svog konteksta i najčešće neizložen. Ovo se pre svega odnosi na kamene arhitektonske ulomke spomenika pošto se najčešće u muzeje prenose naatraktivniji primerci, dok veći deo »običnijih» uglavnom ostaje na lokalitetu. Čak i kod materijala prenetog u muzejsku zbirku, često se izlože samo najočuvaniji primerci dok se sitniji zadržavaju u depou.
Kako bi se mogao adekvatno izložiti neki fragmentovan materijal iz lapidarijuma, često je potrebno izvršiti manje ili veće dopune originalnog materijala radi fizičkog i vizuelnog povezivanja fragmenata. Stoga je kompletiranje materijala veoma bitan faktor za adekvatnu prezentaciju spomenika pošto se veoma često dešava da spomenici u zbirke stižu veoma fragmentovani, tako da je potrebno izvršiti dopune u novom materijalu. Do sada je to vršeno na nekoliko načina. Kao najuspešnije se pokazala rekonstrukcija uz obavezno harmonično vizuelno povezivanje izborom materijala u istoj boji kao i originalni materijal, a u novije vreme se sve više praktikuje i rekompozicija uz upotrebu identičnog materijala. Još je Mihovil Abramić pre 1934. godine rekonstruisao oltarski ciborij iz crkve Sv Marte u Bijaćima u veštačkom kamenu, pri čemu su na rekonstruisanim delovima u potpunosti obnovljeni samo elementi dekoracije za koji je bilo sigurnih podataka[27]. Ovakav način rekonstrukcije omogućio je nedavno uklapanje naknadno identifikovanih fragmenata u anastilozu spomenika. Stjepan Gunjača je tokom svog rada u Muzeju Hrvatskih arheoloških spomenika vrlo uspešno izvršio rekonstrukciju velikog broja objekata u lapidarijumu tog muzeja pri čemu je otišao još dalje rekonstruišući kompletan dekorativni repertoar objekata uz jasno označavanje dodatih partija linijom diskontinuiteta. Kao najuspešnije izvedene Gunjačine rekonstrukcije smatraju se oltarski i baptismalni ciboriji iz Biskupije kraj Knina koji su rekonstruisani iz stotina fragmenata[28]. Ovaj materijal je pronađen delom za vreme prvih iskopavanja a delom za vreme Gunjačine revizije iskopavanja, kao i prepoznavanjem rasutih fragmenata u depoima toga Muzeja. Jako fragmentaran, ovaj materijal ne bi bio podesan za izlaganje. Medjutim, studioznom rekonstrukcijom prikazana je lepota i delikatnost klesarske veštine ranosrednjevekovnih majstora, a postavljanjem menze, odnosno krstionice ispod rekonstruisanih ciborija u okviru postavke, didaktički je prikazana i njihova namena-oltarskog odnosno baptismalnog ciborija. Na sličnu situaciju naišao je Petricioli radeći na materijalu u zbirci Arheološkog Muzeja u Zadru, gde su u više navrata pristizali odlomci dva oltarska ciborija[29]. Međutim ciboriji su samo delimično rekonstruisani, jednome svega tri strane pri čemu čak uopšte nije rekonstruisana niti primarna plastika, tako da «neutralna» površina novododatog materijala ne samo da ne povezuje originalne delove, već remeti vizuelno sagledavanje ovih dela a njihovu originalnu namenu je teško spoznati pošto je u postavku uključena samo košara ciborija prokonzula Jurja bez piramidalnog krova i stubova, kao i tri izdvojeno izložene strane ciborija iz Crkve Sv Tome. U okviru nedavno održane izložbe «Hrvati i Karolinzi» u Muzeju Hrvatskih Arheoloških spomenika izloženo je i više do sada neizlaganih objekata, Za ovu priliku ističemo prezentaciju ciborija iz Novigrada i Pule. Oba ciborija su većim delom očuvani tako da je postojala i mogućnost njihove rekonstrukcije. Međutim ovde je sav sačuvani materijal postavljen na metalnu konstrukciju u obliku ciborija koja je obojena u crno. Ovim privremenim izlaganjem, didaktički je prikazana funkcija spomenika, originalni položaj fragmenata, a kontrastom kamena i crne konstrukcije pokazano je koliko je zapravo originalnog materijala sačuvano kao i nužnost totalne rekonstrukcije spomenika.
Postavlja se pitanje u kome materijalu se rekonstrukcija danas može vršiti. Jedini ispravan način je rekonstrukcija u prvobitnom materijalu. Napr: ako je spomenik od kamena, dopunu treba vršiti u kamenu iz originalnog kamenoloma, ili izuzetno u kamenu iste vrste i slične teksture[30]. Potrebno je izbegavati dopune u veštačkom kamenu jer su pigmenti često nepostojani i nakon dužeg vremena novi materijal počinje da menja boju[31]. Kod nas se tokom šesdesetih godina na arheološkim lokalitetima primenjivala metoda dopuna kamenom pri čemu se originalna površina preloma naknadno obrađivala kako bi se ostvario dobar kontakt starog kamena sa dopunom[32]. Ova metoda je izrazito štetna jer se nepotrebno uklanjao deo originalnog materijala lapida. Takođe se kao štetno pokazalo i upotrebljavanje gvozdenih ili čeličnih šipki pri spajanju fragmenata, pre svega zbog njihove neotpornosti na koroziju i promena dimenzija širenjem metalnih delova što je uvek rezultiralo novim pucanjem ovako spojenih delova. Najnovija svetska iskustva, pre svega radovi koji od 1977. godine traju na Akropolju u Atini pokazali su da se danas pantografom može, preko gipsanog odlivka preloma, mašinski isklesati potrebna verna površina preloma, a upotrebom titanijumskih šipaka izbegava se korozija i dalje pucanje materijala[33]. Idealan primer kako ne treba vršiti prezentaciju lapida na žalost se takođe nalazi u postavci muzeja u Pančevu. Na međuspratu glavnog ulaza u zgradu izložena je rimska stela preneta iz Viminacijuma. Ova stela, svojevremeno čuvana u Gimnaziji, a posle rata preneta u Muzej, usput je izgubila važan ulomak, gotovo polovinu donjeg dekorativnog pojasa. Umesto da se izvrši nadopunjavanje, makar betonom i u osnovnom obliku, čitav donji deo stele, do polovine donje zone jednostavno je uronjen u danas dotrajali oklop od veštačkog kamena koji se bukvalno raspada, poput nekog skorijeg nekvalitetnog novokomponovanog spomenika na savremenim grobljima, te je preostali deo ove važne reljefne kompozicije potpuno nesagledjiv[34]. Spomenik bi trebalo pažljivo osloboditi ovog oklopa, uzeti otisak preloma, odliti ga u gipsu i isklesati nedostajući deo uz rekonstrukciju reljefa prema starim fotografijama, kako bi se postiglo vizuelno integrisanje. Što se tiče muzeološke ekspozicije u slučaju kada je materijal sa jednog spomenika dospeo u više zbirki kao idealnu ilustraciju navodimo Partenon čije se skulpture nalaze u više od 10 evropskih gradova. Na drugom međunarodnom konkursu, odabrano je rešenje koje predviđa prostor za povraćaj svog razvučenog materijala u Atinu kao i za uporedno izlaganje starijih gipsanih odliva pojedinih skulptura koji su izradjeni pre novih oštećenja nastalih aerozagadjenjem . O tome koliko je materijal danas rasturen dovoljno govori primer statua sa zapadnog zabata, od kojih su pojedine podeljene između British Museuma (torza) i Muzeja Akropolja i Nacionalnog arheološkog muzeja u Atini (udovi) tako da je praktično nemoguće steći pravi utisak o nekadašnjem izgledu statua[35]. Međutim, najsretnija prezentacija sigurno je postignuto u gliptoteci Parthenon Kunstsamlungen u Baselu. Tamo je Prof Dr Ernst Berger izradio kopije svih poznatih fragmenata kompletnog materijala iz svih svetskih zbirki, postavio ih u originalan položaj, nedostajuće delove popunio poliesterom uz naznaku osnovnog reljefa, tako da se u slučaju potrebe, poliester uklanja i proverava se eventualna podudarnost preloma na kopijama i istovremeno se vrši dopuna same postavke odlivom novog materijala. Osim što je didaktički ovaj metod izuzetno kvalitetan, on pruža i putokaz kojim treba postavljati i materijal u drugim lapidarijumima: privremeno izložiti, uz potrebne dopune u lakom materijalu sav raspoloživ materijal, i omogućiti povremeno uklanjanje dodatih delova radi eventualne provere pripadnosti delova, i tek kada je sigurno da novog materijala više nema, pristupiti definitivnom kompletiranju u originalnom materijalu.
Na kraju se nameće pitanje kako dalje. Razvojem spoznaje o značaju arheoloških nalazišta, kao i o organizovanju lapidarijuma in situ nameću se sledeći zaključci:
-Kameni materijal, arhitektonski ulomci pre svega, moraju se posmatrati kao sastavni deo arhitektonskog objekta kome pripadaju.
-Lapida su sastavni deo arheološkog lokaliteta, odnosno stojećeg spomenika kulture i prezentacija spomenika i materijala mora se vršiti in toto.
-Postojeća podela na nepokretna i pokretna kulturna dobra, neprirodna je i štetna jer se time muzeji pretvaraju u ustanove drugog reda a materijal veštački deli.
-Prenošenje arhitektonskog materijala treba vršiti samo radi proučavanja, restauracije i izlaganja. Posle muzejske izložbe, materijal treba ili ugraditi na prvobitno mesto ili smestiti u lapidarijum in situ.
-Permanentni prenos u muzej može biti opravdan samo u slučaju teške ugroženosti originala i tada se vrši zamena vernom kopijom.
-Radi adekvatne prezentacije kamenog materijala, originalni materijal mora se ponekada dopuniti radi vizuelne i fizičke integracije.
-Ova dopuna mora se vršiti materijalom što sličnijim originalnom, uz obavezno uzimanje otiska preloma radi izrade adekvatnog kontakta površina kako bi se izbeglo naknadno oštećivanje originala.
-U slučaju da se očekuje pronalazak novog materijala, dopunu je moguće privremeno izvršiti i u lakom materijalu.
-Za povezivanje kamenih ulomaka treba izbegavati metalne elemente koji korodiraju i pri tome se šire.
-Pri prezentaciji originalnog materijala, mora biti ispoštovano pravilo reverzibiliteta-sav dodati materijal mora se lako i brzo demontirati bez nanošenja oštećenja originalnim delovima.
-Pri postavljanju materijala, poželjno je u postavci prikazati i didaktičku legendu sa prikazom originalnog izgleda spomenika i jasno naznačenim položajem izloženog fragmenta ili arhitektonskog elementa kako bi bilo moguće u potpunosti steći informaciju o izloženom predmetu, njegovom provbitnom obliku, veličini, funkciji, položaju. Samo na ovaj način neka muzejska ekspozicija postičiće pun rezultat-da posetioca uvede i provede kroz prošlost i na adekvatan način ga upozna sa izloženim materijalom.

















DODATAK

SAŽECI PREDLOGA ZA UREDJENJE DVA LAPIDARIJUMA IN SITU

PREDLOG ZA UREDJENJE LAPIDARIJUMA DIOKLECIJANOVE PALATE U SPLITU

Među kasnoantičkim carskim palatama, Dioklecijanova palata najbolje je sačuvana, a takođe je najvećim delom i istražena[36]. Neprekidno od 1945. godine, sa promenljivim intenzitetom traju istraživanje i uređivanje pojedinih delova palate[37]. Potpisani je neprekidno proučavao Dioklecijanovu palatu od 1982. godine, i pored ostalog, diplomirao je sa temom o graditeljskom nasleđu Dioklecijanove palate. Od 1983-1991. godine pratio je realizaciju konzervatorsko istraživačkih radova, a od 1998 proučava problematiku rešavanja složene situacije koja danas vlada u jugoistočnom kvadrantu. Ovde je muslidisciplinarni pristup neophodan jer se samo tako može kvalitetno izvršiti definitivna prezentacija, kako same palate, tako i svih arhitektonskih i skulptorskih nalaza. Ovim radom biće učinjen pokušaj da se prezentacijom graditeljskog i urbanističkog nasleđa, kao i muzeološkom prezentacijom najvažnijih nalaza u samoj palati ukaže put kojim bi trebalo poći pri konačnom uređenju ovog dela Dioklecijanove Palate. Ovaj rad biće poslat na medjunarodni konkurs za uredjenje jugoistočnog kvadranta Dioklecijanove Palate koji će uskoro biti raspisan.

Dioklecijanova palata u Splitu sagrađena je kao deo građevinskog programa kojim je rimski imperator Dioklecijan želeo da istovremeno obeleži 20 godina od svog dolaska na presto, pripremi rezidenciju sa mauzolejem za svoj boravak nakon abdikacije i podigne spomenik tetrarhiji. Palata je najverovatnije sagrađena u periodu od 295-305. godine NE, na mestu starije građevine, verovatno palate sa nimfejem iz prvog veka NE[38], ali do danas nije razjašnjeno da li je sama palata sagrađena prema jednom projektu ili je njena arhitektura rezultat adaptacije drugog projekta kojim je bila predviđena potpuno drugačija namena kompleksa[39]. Tokom srednjeg veka prvobitni kompleks apartmana je u velikoj meri stradao, kao i stambene zgrade na severu, ali su sakralni kompleks, kao i fortifikacije do nas dospeli izuzetni dobro očuvani. Dioklecijanova palata se sistematski istražuje od 1955 godine i do sada je otkopan najveći deo prizemnih dvorana carskih apartmana, dva kompleksa termi, dva kružna hrama, kao i do sada nepoznata područja nekadašnjih zgrada unutar palače[40]. Ispod same palače pronađeni su ostaci starijeg objekta iz prvog veka NE- mozaični podovi, arhitektonski ulomci: venci, korniži, ulomci zabata sedišta gledališta, žrtvenici, zidovi od klesanaca, itd. Vredni arhitektonski elementi (originalni kapiteli dveju kolonada, korniži, venci) koji su uklonjeni prilikom restauracije katedrale 1880-1885 danas se nalaze sačuvani u lapidariju arheološkog muzeja u Splitu, dok su nalazi koji su otkriveni tokom radova posle drugog svetskog rata danas uglavnom rasuti na čitavom prostoru palače. Ovde pre svega treba istaći veliki broj kaseta tavanice periptera Mauzoleja, fragmente ortostata, venaca, stubova, kapitele i kasete tavanice južnog hrama, fragmente originalnih stubova i petougaoni kapitel mauzoleja, seriju sfingi, fragmente Dioklecijanovog porfirnog sarkofaga, fragmente venaca i tavanice pojedinih dvorana, ulomke kamene oplate dvorana (opus sectile), korniže kolonada itd. Takođe je delom sačuvan i originalni materijal sa prvobitnog zvonika katedrale (današnji zvonik je sagrađen tokom rekonstrukcije prvobitnog dotrajalog zvonika 1885-1907 pri čemu su originalni delovi nepotrebno menjani kopijama). Do sada je definitivno uređen najveći deo substrukcija palače. U obnovljenom delu istočnih substrukcija prezentirani su nalazi in situ palače iz prvog veka, kao i njeni do sada nađeni arhitektonski ulomci. Sa površine nivoa prvog sprata-nivoa istočnog dela samih apartmana-kompleksa triklinija uklonjene su ruševine i dotrajale kuće i vidne su antičke strukture ponegde sačuvane do visine svoda prvog sprata. Do sada je postojalo više predloga uređenja ovog područja, od kojih je najektremniji predviđao gradnju postmodernih kuća na rimskom spomeniku[41]. U susednom delu prema zapadu je već planirano uređenje Etnografskog muzeja, dok bi se ovim predlogom muzejski kompleks proširio uređenjem lapidarijuma Dioklecijanove palate. Za ovu namenu, bila bi izvršena potpuna arhitektonska rekonstrukcija svih dvorana gornjeg sprata triklinijuma na osnovu rezultata pouzdanih naučnih studija prvobitnog stanja s time što bi u potpunosti arhitektura rimskog perioda bila obnovljena samo u zapadnoj križnoj dvorani, a u ostalima bi bio obnovljen samo spoljni gabarit. Ove dvorane bile bi korišćene za pojedine delove postavke lapidarijuma. Predviđeno je više izdvojenih delova u okviru postavke: aleja sfingi na prostoru dela kriptoportika, ekspozicija mauzoleja bila bi uredjena u centralnoj dvorani triklinija, prezentacija okruglog hrama bi bila na kriptoportiku, anastiloza kasetirane tavanice jupiterovog hrama(Mauzoleja) bi takodje bila na kriptoportiku, a dekoracija –nalazi opus sectilea, kao i fragmenti fresaka i preostali primerci pune plastike bili bi izloženi u križnim dvoranama triklinija. U aleji sfingi bile bi, osim dve, na jednom mestu okupljene sve do sada nadjene sfinge-ukupno 11, i na taj način bi se dočarala prvobitna namena sfingi u Palati- jer su sfinge bile postavljene kao simbol čuvarica smrti (Dioklecijan je bio veliki poštovalac istočnjačkog sinkretizma). Kroz aleju sfingi pristupalo bi se u centralnu dvoranu triklinija gde bi bili prezentirani originalni arhitektonski elementi iz unutrašnjosti Mauzoleja-Jupitrovog hrama s tim što bi zbog manje visine dvorane, stubovi od novog materijala bili skraćeni (primer nekadašnje prezentacije arhitekture Tholosa u muzeju u Epidavrosu). U poljima između gornje kolonade bili bi postavljeni odlivci friza koji je danas nemoguće sagledati sa poda, a u sredini ove dvorane nalazila bi se prezentacija delimično dopunjenih ulomaka Dioklecijanovog porfirnog sarkofaga (sačuvano je oko 30% materijala). Na području kriptoportika bile bi prezentirane delimične anastiloze arhitektonskih ulomaka južnog hrama, tavanice periptera mauzoleja, originalni petougaoni kapitel sa Mauzoleja zajedno sa kopijom pripadajuće baze[42], ulomci kasetiranog svoda prostaze mauzoleja, ulomci kasetirane tavanice velike centralne dvorane apartmana. Svi izloženi asemblaži bili bi propraćeni didaktičkim materijalom: legendama sa pratećim crtežima i rekonstrukcijama kojima bi bio prikazan originalni položaj i funkcija čitavog izloženog materijala. Područje lapidarijuma delom bi bilo stalno pristupačno, pošto je deo kriptoportika danas važna komunikacija, dok bi kompleks triklinija bio zatvoren noću. U rekonstruisane zidove triklinijuma bili bi ugrađeni otkriveni ulomci originalnih dovratnika i doprozornika. Na ovaj način bilo bi postignuto nekoliko ciljeva:
1.Bio bi revitaliziran danas zapušten deo apartmana Dioklecijanove Palače.
2.Bila bi prezentirana izvorna arhitektura dobro očuvanog dela Dioklecijanovog apartmana-Triklinija i to kombinovanjem više metoda: anastilozom, rekonstrukcijom, kreativnom interpolacijom, sve sa ciljem prezentacije najvrednijeg sačuvanog sloja.
3. Sa već postojećom postavkom nalaza ranijeg objekta u prostoru substrukcija triklinija bila bi jasno prikazana istorijska slojevitost: u prizemlju bi posetioci mogli da dožive preklapanje stare palače iz prvog veka NE, a na spratu bi bila prikazana lepota arhitekture pojedinih objekata iz vremena Dioklecijana koja se danas ne može doživeti jer su objekti ili srušeni ili nadgradjeni.
4. Vredan arhitektonski materijal koji je otkriven tokom dugogodišnjih istraživanja, a koji se danas nalazi na najrazličitijim, uglavnom neadekvatnim mestima, što u samoj Dioklecijanovoj palači što u vrtu Arheološkog muzeja konačno bi bio okupljen na jednom mestu, a posetiocu bi bilo omogućeno da se razgledanjem svog ovog adekvatno prezentiranog materijala upozna sa arhitekturom pojedinih objekata unutar palače



BENEDIKTINSKA OPATIJA DOMBO

Benediktinska opatija Dombo najznačajniji je arhitektonski spomenik iz perioda romanike i gotike, koji je do sada istražen na području Vojvodine[43]. Opatija Dombo spada u niz benediktinskih opatija koje su podizane na teritoriji Slavonije i Vojvodine, ali je nažalost najveći deo ovih objekata do danas ostao neistražen[44] . Ostali značajni lokaliteti za koje se zna da su bili sedišta velikih opatija: Oroslanoš, Galadi Monoštor do danas nisu sistematski istraženi[45].
Sa lokaliteta benediktinske opatije Dombo prvi nalazi dospeli us u Vojvodjanski muzej nakon Drugog svetskog rata, a prva arheološka istraživanja započeta su 1963. godine i kasnije su prerasla u sistematska[46]. Arheološkim rdovima otkriveni su delovi dve sakralne gradjevine, romaničke i gotičke, koje su pak, sagradjene na mestu rimske gradjevine sa hipokaustom koja je verovatno zauzimala mnogo veću površinu. Gotička jednobrodna crkva je delom sagradjena nad zidovima romaničke, a delom na prostoru njenog severnog bočnog broda, tako da je delom sačuvani severni zid romaničke crkve ostao van gabarita novije crkve. Na zapadnom kraju, bila su dva zvonika, od kojih je južni najverovatnije sagradjen na mestu starijeg, romaničkog zvonika. U svetištu gotičke crkve pronadjena je dobro sačuvana kripta romaničke crkve. U ruševinama crkve, i u nasutom šutu, pronadjen je ogroman broj fragmenata romaničke i gotičke skulpture. Jedan deo skulpture upotrebljen je kao spolija u kasnijim zidovima. Srednji brod romaničke crkve zidanim stubovima je bio odvojen od bočnih brodova. Pronadjeni su kapiteli, deo stuba kao i postolja ovih kolonada. Na crkvi su izvedeni najnužniji konzervatorski radovi sa ciljem da se prezentira kripta sa gotičkim oltarom iznad[47].
Danas je od svog materijala pronadjenog u ruševinama izložen samo jako mali broj, dok je najveći deo smešten u depoe Vojvodjanskog Muzeja. Postavlja se pitanje kako prezentovati ovaj izuzetno značajan arhitektonski spomenik.
Jedini način da se spomenik zaštiti od klimatskog faktora je njegovo pokrivanje. Pošto su zidovi gotičke crkve sačuvani u znatnoj visini, predlaže se delimično nadzidavanje njenih zidova, najmanje do visine od 4 m , kako bi se na toj visini mogla montirati nosiva konstrukcija krova koja bi se isključivo naslanjala na rekonstruisane zidove. Ovaj krov bi bio produžen na severnoj strani kako bi zaštitio i severni zid romaničke crkve koji je i danas sačuvan van gabarita gotičke crkve.
Spoljne zidove crkava trebalo bi konzervirati i delom restaurirati-severni zid romaničke crkve, a na južnom zidu bi jasno bila prezentirana nadogradnja romaničkog zida na istočnoj strani, kao i elemento arhitekture gotičke crkve-kontrafori na čitavoj dužini ovog zida sa prezentacijom ranijih, romaničkih na istočnom delu. Ostaje otvoreno pitanje obima rekonstrukcije zvonika na zapadnom kraju crkava.
Što se tiče prezentacije unutrašnjosti, kao jedino rešenje nameće se horizontalna podela unutrašnjosti u nivou poda gotičke crkve kako bi se izbeglo stanje nastalo kao rezultat arheoloških istraživanja koje zapravo nikada u istoriji spomenika nije postojalo[48]. Horizontaln podela izvršila bi se metalnom nosivom konstrukcijom a popločavanje poda izvršilo bi se adekvatnim pločama jakog otpornog stakla. Uvodjenjem staklenog poda postigla bi se dva cilja:
1. Vizuelno bi bilo moguće oba nivoa crkava istovremeno sagledati, iako su oni fizički odvojeni. Ranije se primenjivala metoda izrade armirano betonske ploče sa pokretnim poklopcima kojima se omogućavao pristup donjim etažama na pojedinim spomenicima, a često je niska visina donje etaže onemogućavala adekvatan obilazak[49]. Nalazi u podu romaničke crkve ostali bi vidljivi i ne bi ometali prolaz posetioca, što bi bio slučaj kada bi u podu prostora gotičke crkve bile vidljive stope stubova kolonada romaničke crkve.
2. Kameni fragmenti bili bi grupisani u dve osnovne grupe: nalazi sa romaničke crkve bili bi prezentovani u donjem nivou, a sa gotičke u gornjem. Kao preduslov se nameće detaljno istraživanje strukture svih kasnijih zidova radi eventualnih nalaza i ekstrakcije fragmenata skulpture, ojačanje zidova i ugradnja noog materijala na mestu izvadjenog fragmenta.
3. Tek nakon ovog rada, konačno bi bilo izvršeno grupisanje fragmenata prema pripadnosti, vezivanje po prelomima, kompletiranje novim materijalom i prezentacija.
4. Prezentacija nalaza romaničke skulpture bila bi izvršena u prostoru «donje» crkve, a gotičke na zidovima gornje crkve, sa time što bi sa nivoa gornje crkve bio omogućen ulazak u prostor kripte.
5. Ovakva prezentacija višeetažnog lokaliteta zahteva dobro i jako osvetljenje kako bi se svi nalazi mogli adekvatno sagledati.














[1] Problem je nastao podelom na pokretna i nepokretna kulturna dobra pa se postavlja pitanje: u šta se računaju in situ sačuvani arhitektonski elementi nekog spomenika??
[2].Najznačajniji nalazi prikupljani su u Rimu za račun papa koji su se naprosto takmičili u sakupljanju umetnina. Posebno su se istakli Alessando VI Borgia, kao I Giulliano II della Rovere, za vreme čijih vladavina su započeta iskopavanja Domus Aurea, kompleksa Fori Imperiali kao I kompleksa palata na Monte Palatino. Najbolji izvor za topografsko proučavanje spomenika Rima, kao I za hronologiju istraživanja je: Ernest Nash: Pictorial dictionary of ancient Rome, London, 1967, vols 1,2 gde su poimenično navedeni spomenici, istorijat istraživanja, planovi, fotografije, istorijske predstave svakoga od njih, a navedeno je i današnje mesto čuvanja pojedinih nalaza.
[3]. O nalazima rimskog materijala-skulpture, reljefa koji su prikupljani tokom renesanse na području Italije i Gallie videti u: Donald Strong : Roman art, Pelican History of art, Hardmontswort, 1989
[4] O nastanku prvih lapidarijuma u Dalmaciji videti u: Emilio Marin: Lapidari Dalmati: realizzacioni e
progetazzioni delle collezioni epigrafiche nella Croazia meridionale; Il Museo epigrafico colloquio Aiegl-Borghesi 83, Epigrafia e antichita 7; Faenza 1984; pp 263 passim.
[5] O istorijatu Arheološkog Muzeja u Zadru videti katalog izložbe “150 godina arheološkoga muzeja u Zadru”, autora Dr Šime Batovića objavljen 1982. godine. Narodni Muzej u Zadru osnovan je 30.11. 1832. godine, a njegov arheološko odjel izdvojen je 1880. godine, kada je austrougarska vlada izdvojila novac za namensku adaptaciju rotunde Sv Donata za sedište Arheološkog Muzeja. Narodni muzej u Zadru je ponovno osnovan 1956. godine kao ustanova sa tri odjela: kulturno-povijesnim ,etnografskim I NOB-om. U okviru kulturno povijesnog odjela postoji lapidarijum na prostoru nekadašnjeg klaustra benediktinskog samostana Sv Krševana. Ovaj lapidarijum formiran je izdvajanjem sveg kasnijeg materijala iz zbirke arheološkog Muzeja. Do danas je izložen samo mali deo fundusa ovog lapidarijuma.
[6] O istorijatu Arheološkog Muzeja u Zagrebu, najdetaljnije publikacije su katalog izložbe “Muzeopis 1846-1996” priređene povodom obeležavanja 150 godina rada tog muzeja, kao I “Naš Muzeum”, zbornik radova sa simpozijuma “ 150 godina od utemeljenja Hrvatskoga narodnog muzeja u Zagrebu 1846-1996” održanog u Zagrebu 12-14.11 1996. godine. Obe knjige objavljene su 1996. godine u Zagrebu.
[7] O istorijatu egipatske zbirke Arheološkog Muzeja u Zagrebu videti tekstove: Igor Uranić: Egipatska zbirka, Muzeopis, str 89-95, Zagreb, 1996.; kao I Ivan Mirnik; Igor Uranić,: Geneza Kollerove egipatske zbirke Arheološkoga Muzeja u Zagrebu, Naš Muzeum, str 197-210, Zagreb, 1996.
[8] Posebne aukcije bile su organizovane na Zakinthosu krajem 18. veka radi prodaje pronadjenih statua sa Aphainog hrama na Egini, koje su kupljene za minhensku Gliptoteku, dok je nešto kasnije organizovana aukcija na kojoj je British Museum otkupio nalaz friza I ulomaka metopa sa hrama Apolona Epikureosa u Bassai Phigalea na Peloponezu
[9] Takodje valja navesti prenos većeg broja delimično sačuvanih zgrada tokom austrijske misije u Efesu, zatim prenos gotovo čitavog stuba Poseidonovog hrama na rtu Sounion u Veneziu, zatim prenos više od polovine srednjevekovnog romaničkog manastirskog klaustra iz Francuske u Metropolitan Museum of arts u New York-u
[10] Najkompetentnija rekonstrukcija Mauzoleja objavljena je u : Christian Jeppesen: Paradeigmata, three classical architectural monuments reconsidered, Aarhus, 1956, sa detaljnim podacima o broju elemenata Mauzoleja koji su preneti u London. Jeppesen je i urednik serije izvestaja o istrazivanjima Mauzoleja u Halikarnasu koje izdaje Aarhus University press
[11] Prilikom demontaže metopa i friza sa Parthenona, ljudi lorda Elgina su bacali neoštećene delove venca sa visine od 15 metara i rušili zid u visini od dva metra a ukupne dužine 30 metara kako bi skinuli sa svog mesta friz čije su ploče kasnije stanjivane na 1/3 debljine kako bi se olakšao transport
[12] O “rezultatima” Elginove misije pisano je jako mnogo. O romantičnoj verziji ove misije postoji više publikacija British museuma, pre svega J.Hill: The Elgin Marbles, London , 1986; dok su rezultati I detalji o stvarnom obimu štete najdetaljnije objavljeni u: Ch Bouras, M.Korres: Meleti apokatasteos tou Parthenon, vol 1, Athinai 1983. Ovo je prva u nizu publikacija posvećenih problemima obnove Parthenona koje se periodično objavljuju povodom Medjunarodnih kongresa posvećenih obnovi spomenika Akropolja u Atini. Potpisani je učestvovao u radu kongresa 1994. i 2002. godine. O problemima obnove pojedinih delova Parthenona posvećene su naredne sveske studije. Analizom sačuvanog materijala, kao I proučavanjem grafičkih prikaza, ustanovljeno je da su u eksploziji baruta 1687. godine srušene približno istočne 2/3 zidova, Preostali zidovi još su stajali u svojoj punoj visini 1802. kada je Akropolj posetio sir Willam Gell I zabeležio na gravirama njihov izgled. Navedeno rušenje nastavljeno je za vreme grčkih oslobodilačih ratova takoda se današnjom restauracijom, zidovi na neki način restauriraju u stanje pre Elginovog razaranja. O istoriji Parthenona takodje videti monografiju: Parthenon and its impact on modern times, Melissa, Athens , 1994.
[13] Najveći deo asemblaža arhitektonskih elemenata u okviru muzejskih postavki British Museuma povučen je uoči Drugog svetskog rata. Danas je u stalnoj postavci zadržana samo prezentacija prednje polovine mauzoleja u Xanthosu, dok je u jednom od podruma muzeja organizovana manja izložba raznih elemenata arhitektonskih spomenika prikupljenih na raznim stranama. Tako su izloženi I komadi trabeacije I korniža hrama Augusta I Rima iz Pule.
[14] Najveći broj objekata grupisan je na nekoliko položaja duž obala Naserovog jezera. Medjutim sledeći hramovi su poklonjeni u znak zahvalnosti za pomoć pruženu u akciji spasavanja spomenika Nubije: kapija hrama u Kalabshi iz doba dinastije Ptolemeja preneta je I rekonstruirana u Berlinu; hram iz Dendura prenet je I rekonstruiran u posebnoj zastakljenoj dvorani u Metropolitan museum u New York-u; hram iz Taffe prenet je I obnovljen u Leiden Museum of antiquities; hram iz Debod-a rekonstruiran je u Madridu, a hram iz Ellesiya-eje prenet u Turin. Najbolja publikacija o akciji spasavanja spomenika Nubije je: Temples and tombs of the ancient Nubia-The International Rescue Campaign at Abu Simbel, Philae and Other sites; Unesco& Thames and Hudson, London-Paris, 1987, gde je izneta kompletna problematika i hronologija spasavanja hramova.
[15] Crkva je srušena 1891. godine, a na delom sačuvanoj kripti u nivou prizemlja sagradjena je stambena zgrada. Tokom rušenja demontirani su ključniu arhitektonski elementi sa sprata I pohranjeni u depoe Arheološkog muzeja u Zadru. Prilikom projektovanja Muzeja sakralne umjetnosti u Zadru (autori Mladen Kauzlarić I Sena Sekulić Gvozdanović, izvedeno 1968-1974), umesto predvidjenih kopija originalnih elemenata, ugradjeni su originalni.
[16] Prema usmenom saopštenju Prof Dr Pavuše Vežića, na kongresu V Dani Cvita Fiskovića, Orebići septembar 2001.
[17] Najnoviji rezultati proučavanja arhitekture ove crkve objavljeni su u: Pavuša Vežić: Bazilika Sv Ivana Krstitelja (Sv Nediljica) u Zadru; Radovi Instituta za povijest umjetnosti u Zagrebu 23/1999; Zagreb 1999, str 7-16
[18]Tradicija srednjevekovnog kamenoklesarskog zanata I danas se nastavlja na gradilištima katedrale St John the Divine u New York-u, Sagrada familia u Barceloni. Veliki restauratorski radovi danas traju na katedralama u Zadru I Zagrebu, pri čemu se na zagrebačkoj katedrali zbog lošeg stanja kamena nanovo klešu sve oštećene ili uništene skulpture.
[19] Lapidarijum je tokom vremena obogaćivan bitnim nalazima medju kojima treba istaći više sarkofaga sa iskopavanja tzv Solinske zaobilaznice, a u najnovije vreme serijom od 16 akefalnih carskih statua pronadjenih u Augusteumu u Naroni (Vid kraj Metkovića). Do 1956. godine u Arheološkom muzeju čuvala se arheološka zbirka društva “Bihać” koja je oporukom pripala Muzeju Hrvatskih arheoloških spomenika. Prenosom te zbirke, u stalnoj postavci lapidarijuma ostale su praznine koje ni do danas nisu popunjene.
[20] Stalna postavka Arheološkog Muzeja u Zadru smeštena je u tri dvorane na tri etaže pri čemu je praistorijsko odeljenje smešteno na II spratu a srednjevekovno u prizemlju. Ovo je rezultat nametnute muzeološke koncepcije od strane ko-projektanta zgrade Dr Sene Sekulić Gvozdanović. Sama zgrada je zapravo nastala potpunom preradom prvobitnog projekta zgrade robne kuće što je za posledicu imalo velike teškoće prilikom uredjenja zgrade. Čak je sam muzeološki program u više navrata menjan tokom same gradnje I do danas taj muzej nema u potpunosti rešen problem prostora. O ovome sam upoznat od strane Prof Dr Pavuše Vežića prilikom posete Zadru 1999. godine
[21] Arhitektonski fragmenti zgrada na forumu su rasporedjeni shodno svome originalnom položaju tako da posetiocu donekle dočaravaju nekadašnji izgled tog Foruma. Jedino su protome koje su nekada pripadale bazilici na forumu privremeno (već 30godina) izložene na restaurisanom podijumu hrama kapitolijske trijade. Autor ove prezentacije je Prof Dr Mate Suić.
[22] U ratu je ova mala veštačka nekropola ostala gotovo neoštećena. Jedino je nekada bujno zelenilo botaničkog vrta Prirodnjačkog odeljenja Zemaljskog Muzeja gotovo potpuno uništeno sečom. O tome videti tekst Dr Rize Sijarića u Glasniku Zemaljskog Muzeja u Sarajevu 47(1992-1995)
[23] Ovo tim pre pošto je park na Studentskom Trgu udaljen svega 25 metara od fasade zgrade Muzeja
[24] U drugoj posleratnoj zgradi Narodnog Muzeja u Pančevu, pedesetih godina bio je uredjen tzv “Mali Lapidarijum” koji je imao ukupno 4 eksponata: rimsku nadgrobnu stelu iz Viminaciuma, aru iz Viminaciuma, jedan srednjevekovni nadgrobni spomenik I preistorijski žrvanj. Svi ovi predmeti su I danas u Muzeju, s tim što je stela postavljena kao ukras na medjuspratu glavnog stepeništa, a ara ispred ulaza u prostor stalne postavke koji počinje dvoranom sa pregledom starčevačke kulture. Zaista interesantno hronološko prikazivanje prošlosti Pančeva. U medjuvremenu je u dvorište Muzeja preneto još nekoliko kasnosrednjevekovnih nadgrobnih spomenika, kao I fragmenti krsta sa glavnog gradskog trga, a 2001 je “lapidarijum” obogaćen sa dve grčke kamene urne iz Budve kao i srednjevekovnom kamenom rozetom takodje donetom iz Budve.
[25] Tipičan primer je skandal sa peskiranjem polirane mermerne fasade Bogorodičine crkve u Studenici, kao I urbanistička devastacija čitavog studeničkog manastirskog kompleksa, kao I nekontrolisana pomahnitala gradnja megalomanskih konaka u Gračanici, Djurdjevim Stupovima, Gradcu, priprata u Sisojevcu, izmišljena rekonstrukcija velike crkve u Žiči….
[26] Početkom 20. veka bila je u modi krilatica “konzervirati a ne restaurirati”, shodno kojoj je vršeno prenaglašeno prezentiranje novododatog materijala tako da su mermerni stubovi na Parthenonu dopunjavani armiranim betonom, a zidovi Dioklecijanove palače u Splitu crvenom opekom. U posleratnom periodu dodate partije su gradjene istom tehnikom ali su vizuuelno izdvajane dodavanjem olovne trake u fugu, ili formiranjem tzv”Fuge diskontinuiteta” uvlačenjem jednog reda kamena ili formiranjem deblje malterom ispunjene trake.
[27] Tekst o problemima I radu pri Abramićevoj rekonstrukciji nikada nije publikovan. Do danas nigde nije jasno ni utvrdjeno tačno vreme izrade ove rekonstrukcije. U literaturi se navodi da je ciborij rekonstruiran 1934, 1939, ili 1940.godine, bez ikakvih sigurnih podataka. Jedino je sigurno da je telo preminulog ravnatelja Arheološkog Muzeja Dr Frane Bulića bilo izloženo u lapidariju Arheološkog Muzeja ispod rekonstruisanog ciborijuma, uoči sahrane u Solinu. Zahvaljujem prof Arsenu Duplančiću, voditelju Biblioteke Arheološkog muzeja u Splitu na ovom podatku. Ovaj ciborij se do 1956. godine nalazio u srednjevekovnom delu lapidarija arheološkog muzeja u Splitu, a u Muzej hrvatskih arheoloških spomenika prebačen je zajedno sa materijalom društva “Bihać”koji je sudskom odlukom dodeljen tom muzeju. Revizijom materijala u depoima MHAS-a pronadjeni su novi fragmenti koji su uklopljeni u Abramićevu rekonstrukciju 1994/1995. godine. Ovo otkriće nije posebno objavljeno, ali su fotografije novodopunjene strane objavljene u: Vedrana Delonga: Latinski epigrafički spomenici u ranosrednjevjekovnoj Hrvatskoj; Monumenta Medii Aevi Croatiae I, MHAS, Split, 1996; str 48, 49, t. III-VII
[28] Prvi ulomci ciborija iz Biskupije otkriveni su početkom 20. veka. Radom u muzeju uoči drugog svetskog rata, Gunjača je uočio provezanost pojedinih ulomaka, ali u to vreme nije raspolagao sa dovoljno materijala za restauraciju. Revizionom iskopavanjima provedenim posle rata, otkriveno je više stotina ulomaka oba ciborija. Gunjača je lično rukovodio restauracijom četverostranog oltarskog ciborija, dok je šestougaoni baptismalni ciborij restaurisan posle Gunjačine smrti, ali bez detalja ornamentane plastike. O Gunjačinoj rekonstrukciji videti: Stipe Gunjača: Novi naučni rezultati u hrvatskoj arheologiji, JAZU, Zagreb, 1955. O naknadnoj restauraciji baptismalnog ciborija videti u katalogu izvedenih radova Restauratorskog Zavoda Hrvatske objavljenom u Godišnjaku zaštite spomenika kulture Hrvatske XII/1986: katalog No 361 na str 94
[29] Veliki ulomci ciborija prokozula Grgura otkriveni su prilikom radova na dogradnji zvonika zadarske katedrale 1880. godine prema projektu arhitekte Jacksona. Tada su demontirani nedovršeni stubci II sprata u kojima su ovi ulomci bili upotrebljeni kao spolija.Prvi veliki ulomci ciborija otkriveni su prilikom radova na rušenju prislonjene zgrade ispred fasade nekadašnje bazilike Sv Tome.Nažalost , pronadjeni ulomci tada su namerno gotovo potpuno uništeni. Prilikom kasnijih radova na prezentaciji bazilike Sv Tome otkriveno je još mnogo ulomaka a obnovljene su tri strane ciborija. O radovima na bazilici videti tekstove: Ivo Petricioli, Pavuša Vežić: Izvještaj o istraživanju I konzervaciji ostataka bazilike Sv Tome u Zadru; Godišnjak Zaštite spomenika kulture Hrvatske 1/1975, str 101-110, Ivo Petricioli Ciborij iz zadarske crkve sv Tome, Starohrvatska Prosvjeta III serija, 11/1981, str 163-168 I table I-IV
[30] Pri najnovijim radovima na rekonstrukciji spomenika Akropolja na svakom bloku se odredjuje pravac pružanja slojeva kao I mikropukotina, te se na osnovu toga iz kamenoloma nabavlja mramor adekvatih osobina. To se najbolje može videti na crtežima predloga rekonstrukcije stubova pronaosa Parthenona objavljenih u: Korres, Manolis: Meleti apokatasteos tou Parthenon, vol 2b, Athinai. 1989
[31] Takav je slučaj sa kopijama statua koje su na zapadni zabat Parthenona postavljene 1977 godine namesto originalnihstatua koje su zbog velike ugroženosti morale biti prebačebne u Muzej Akropolja. Tokom restauracije izvršene u periodu 1977-1986, na Erechteion su postavljene kopije karijatida od fiberglasa koje nisu promenile boju.
[32] Kod nas je ovom metodom kompletrirana arhitektonska dekoracija spomenika u Heraclei Lincestis (Bitola). Radove je izvodila Milka Čanak Medić
[33] Dugogodišnja istraživanja vršena su u Grčkoj radi zamene korodiranih gvozdenih traverzi, klanfi I ostalih gvozdenih dodataka koji su u velikoj meri korišćeni pri restauracijama spomenika atinskog Akropolja vršenih od 1898-1933. Tokom restauratorskih radova zamenjuju se svi dodati metalni delovi na ranije restaurisanim delovima zgrada, kompletiraju se polomljeni mramorni delovi i ispravljaju ranije greške. Najvažniji izvor za tekuću restauraciju spomenika je serija studija posvećena obnovi spomenika Akropolja. Na engleskom je objavljena knjiga The restoration of the Acropolis, London , 1996, sa pregledom dotadašnjih radova, a na hrvatskom je objavljen tekst: S.Živkov: konzervatorski radovi na Akropoli u Ateni, Klesarstvo I graditeljstvo, X/1-2, Pučišća 2000.
[34] U muzejskoj dokumentaciji do sada nisu pronadjeni podaci o tome kada je I ko je vršio ovaj posao.
[35] O problemu podeljenosti skulptura Parthenona videti: Olga Palagia: The pediments of the Parthenon, Leiden, 1993; Iain Jenkins: The friese of the Parthenon, BMP, London ,1996
[36] Od palata u Trieru, Milanu, Nicomediji i Antiohiji jedva da je nešto ostalo nad nivoom tla. Palata u Thessaloniki-u je delom istražena a otkriveni su delovi palate grupisani oko perististilnog dvorišta, oktagonalna dvorana I delovi cirkusa. Palata u Felix Romuliani se intenzivno istražuje poslednjih godina I uglavnom su rešeni bitni problemi njene geneze I arhitekture a najnovije otkriće je kompleks u Šarengradu koji se tek istražuje.
[37] Prva akcija organizovana je neposredno nakon drugog svetskog rata , a najvećim intenzitetom radjeno je u periodu 1955-1991, dok su radovi ponovo nastavljeni velikim intenzitetom od 1993-1998. godine. U 2002. godini radovi su ponovo nastavljeni. O hronologiji radova na Dioklecijanovoj palači videti hronologiju radova u publikaciji : Obnova povijesne jezgre 2, Split 1997, str 74-93
[38] Do sada su otkriveni delovi dvorišta sa mozaikom, veliki zidovi od klesanaca koji se nastavljaju istočno od palače,mnoštvo arhitektoskih ulomaka: sedišta gledališta, korniži, arhitravi, ulomci zabata, kapiteli pilastara, ali se ovi ulomci ne mogu dovesti u vezu sa pronadjenim delovima objekta. Nalaz do danas nije naučno objavljen. Jedino je objavljen naučno popularni tekst u publikaciji: Obnova povijesne jezgre 2, Split, 1997, str 37-43, bez naznake o tome ko je autor teksta.
[39] Teoriju o mogućoj prepravci projekta za vreme izgradnje izneo je Mr Joško Belamarić na ovogodišnjem simpozijumu “Kultni objekti u kasnoj antici I ranom kršćanstvu” u Poreču
[40] Najveća istraživačka akcija trajala je od 1968-1972 u organizaciji tadašnjeg Urbanističkog zavoda Dalmacije I University of Minnesotta, Minneapolis. Rezultati u objavljeni u seriji publikacija: Diocletians palace in Split, reports of excavations I-VI, Split-Minnepolis 1968-1990. Rezultati istraživanja po sektorima objavljeni su u prva dva toma, dok su katalozi nalaza objavljeni u tomovima III-VI.
[41] Predlog Mr ing arh Gorana Nikšića iznet na skupu “Dani Cvite Fiskovića” u Orebićima 2001. godine.
[42] Ovaj kapitel pronadjen je u nasipu južno od mauzoleja I predstavlja vredan primerak klesarskog rada carskih radionica na Proconesosu a po obliku je specifičan jer je prilagodjen postavljanju na ugao oktagona gde je ugao izmedju dve strane 120 stepeni.
[43] Osim opatije Arača koja je po svom karakteru zapravo stojeća ruševina sa pojedinim delovima sačuvanim do pune visine.
[44] Do danas su sistematski istražene samo opatije u Arači I Rudinama kraj Slavonske Požege. O arhitekturi Arače objavljen je monografski rad: Milka Čanak MedićSrednjevekovna crkva u Arači. Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske, 10(1974), a o opatiji Rudine objavljena je naučno popularna monografija sa kratkim pregledom dosadašnjih istraživanja i bogatom slikovnom gradjom, pre svega kompletnog dosadašnjeg nalaza skulptura: Djuro Kokša, Tomislav Vitemberg, Dubravka Sokač-Štimac, Lidija Ivančević-Španiček: Benediktinska opatija Sv Mihovila –Rudina, Slavonska Požega, 1997
[45] O toponimiji ovih lokaliteta videti u tekstu: Zoltan Čemere: Manastiri severnog Banata, Glasnik Muzeja Banata 11-12(2000-2001, u štampi)
[46] O prvim posleratnim nalazima videti tekst: Rajko Veselinović: Nalazi iz Rakovca u Sremu, Rad Vojvodjanskih Muzeja, Novi Sad, 1952, 127-129, zatim o nastavku radova tekst: Sandor Nagy: Rezultati istraživanja na gradini u Rakovcu(1963-1966), Rad Vojvodjanskih Muzeja 20, Novi Sad, 1971 I konačno monografiju Sandor Nagy: Dombo,srednjevekovna opatija I tvrdjava, Novi Sad, 1985. Takoje je priredjena I izložba sa pratećim katalogom.
[47] Videti : Sofija Nedvidek: Konzervacija I početni radovi na prezentaciji lokaliteta “Gradina”-manastirski kompleks “Dombo”u Novom Rakovcu, Gradja za proučavanje spomenika kulture Vojvodine VI-VII, Novi Sad, 1976, str 215-216 I tbl 1 I pl 1,2.
[48] Kao inspiracija za predlog ovakvog rešenja poslužila je poseta novoj administrativnoj zgradi Nacionalne banke Grčke u kojoj je održan V medjunarodni kongres o obnovi spomenika Akropolja u Atini u Oktobru 2002. godine. Ova moderna zgrada sagradjena je na pilonima iznad arheološkog lokaliteta gde su otkriveni delovi antičkih bedema, kula , kapija I kanala. Svi ovi nalazi su sačuvani I prezentovani ispod novog objekta, čiji je veći deo podova u prizemlju I prvom spratu (u delu ispod koga nema prizemne etaže) izradjen od metalne nosive konstrukcije a popodjen staklom. Čitav nalaz je stalno osvetljen
[49] Tipičan primer višeslojnih arhitktonskih spomenika je Eufrazijeva bazilika u Poreču gde se mozaici starijeg sloja nalaze na svega 1,5 metara ispod poda današnje bazilike. Sličan je slučaj sa nalazom dve starije crkve ispod barokne katedrale u Dubrovniku, gde je restaurisan pod barokne faze, ali je, iako teško, ostao dostupan nivo starije bizantijske katedrale čiji su zidovi ostali delom sačuvani do visine od 2,5 metara. O otkrićima ispod Dubrovačke katedrale videti: Josip Stošić: Sažeti pregled nalaza ispod dubrovačke katedrale, Izdanja HAD 14; Zagreb, 1989.

Christian adaptations in Athens in late antiquity [end of 5th-beginning of 7th century]

Christian adaptations in Athens in late antiquity [end of 5th-beginning of 7th century]



The article discuss situation in Athens at the time of the dusk of pagan religion. The city actually have never recovered from the great destruction in 267 AD, when the most of the temples of Athens were heavily destroyed. Only during the brief revival during the reign of Iulian the Apostate, an revival of the paganity was attempted. However, Athenian temples soon were abandoned and only eventually were transformed into the Christian basilicas. The general intention of the Athenian population was to keep the sacred tradition of the Holy sites with their transformation from the ancient temples into the Christian basilicas. Key words: Christianity, Athens, basilica, Parthenon, Erechteion, Hephasteion, Asclepion, tetraconchos,




The splendor and the fame that Athens was known for, were already at their dusk in the moment when the pagan religion was finally completely banned around 526 AD by the imperial edict by Byzantine emperor Justinian. Once the centre of the ancient Greek culture and art, Athens was now a mere province. However, Athens was conspicuously slow to adopt Christianity, because the spirit of the Athenian philosophy school, as well as the cultural tradition was very strong. Although there is archaeological and literary evidence for no less than fourteen Christian basilicas and churches that were built or adapted in Athens between 5-7 century, there is only one monument that can be counted as newly built Christian monument, the basilica near Illyssos river[1], although little remains of it. This is definively the earliest Christian monuments that have come to lights and the remains of this Christian basilica near the bead of Illyssos river can be dated back to the mid 5th century, and its decoration, especially the mosaics, were on several occasions restored.
The end of the antiquity found the Acropolis at Athens in a very bad state of preservation. City has never recovered from the vicissitudes in the Heruli invasion in 267 AD. The monuments of the Acropolis as well as those in downtown Athens, have suffered heavily during the barbaric invasions and most of them were burned together with the city. After that, the city was surrounded with the smaller circuit of walls built chiefly with the reused spolia of the damaged buildings[2]. This fortification encircled only l/12 of the original area of the city. The only moment of hope came when the roman emperor Julian the Apostate briefly revived pagan religion in the period 360-364. when some of the monuments were repaired after a long time of neglection. In that period the Parthenon was reconstructed too[3]. By that moment the original temples from the classical era were either badly dilapidated or even abandoned. The decline of the roman empire, as well as the rising of the Christianity resulted with the gradual adaptation of various pagan temples for the churches in order to continue the tradition of a sacred place. The main pagan temples were suitable for the adaptation for the needs of Christian religion. Practically the all main temples, one after another, were transformed into the Christian churches.
The main temple of the city, the Parthenon, was originally adapted as the church of the Holy Wisdom[ Hagia Sofia], but its dedication was later changed and the church was re-dedicated as the cathedral of the Our Lady-Hodigitria. The nearby temple, the Erechteion was adapted for another basilica, again in the 6th century[4]. On the southern slopes, the complex of the Asclepion was rebuild as a three nave basilica, while the single nave church was interpolated in the eastern parodos of the theater of Dionysus, as well as the small chapell of Panagia Spiliotissa interpolated into the ancient shrine over the cavea of the theater.. The temple of Olympic Zeus ( the Olympeion) was already half destroyed in the 5th century, and sometime in early Christianity, an heremitage was built over one of the architraves. The continuity of this heremitage lasted until 19th century and is well documented in the historical graphic representations and even vintage photographs. Close to the temple of Olympian Zeus, another basilica, richly decorated with the mosaics was built over the remains of the roman houses. A small chapel was interpolated into the now lost temple near the Illyssos stream. The area of the ancient agora, north of the Acropolis was badly damaged in Heruli invasion in 267 AD, and only several buildings were more or less preserved. The most important evidence for the shift towards the Christianity was found in the house of the last Athenian school of philosophy so called “Omega house” which was transformed in 6th century[5]. The temple of Hephaistos was adapted for the church of St George at the beginning of the 7th century. Somewhat lower down the slope of the hill Kolonos Agoras, the remaining hall of the heavily damaged complex of former Metroon was adapted for the three nave basilica too.
The former Hadrian’s library near the Roman agora was actually built as the replica of the Templum Pacis in Rome. In its center, an early monument Christian monument, the quatrefoil structure, actually a true tetraconhos was interpolated in the middle of the complex at the end of the 4th century. The architecture of this quatrefoil is architecturally close with the other tetraconchoses in the region: Lychnid[6], Konjuh[7]. In 6th century, this edifice was reconstructed into a three nave basilica which was formed with the contraction of the original tetraconhos. The central area of the tetraconchos was divided into a three nave aisle with the reuse of the original columns of the colonnades of the earlier structure, while the position of the inner colonnades of the side apses now was replaced with the walls, and took the function of the outer screens of the later basilica. This structure was earlier interpreted as the pool or a lecture hall but the latest research has shown that the structure was a Christian edifice from its very beginning. A Christian baptistery was adapted in the Andronico’s octagon whose architectural concept was suitable for the baptismal function.
When the pagan religion was finally banned, the Parthenon was probably abandoned for a time. It was easy to transform the great temple into a Christian basilica,.. The last remains of the basilica were removed during the clearing of the ruins of the temple around l850. Today it is possible to reconstruct the picture of the Christian basilica only through the careful interpretation of the written sources, scattered membra disiecta, as well as the few extant graphical representations as well as some vintage photographs which have come down to us. The Parthenon was built in remarkably short period, between 447-438 BC, over the site which was previously occupied by several earlier temples and with the extensive reuse of the material which remained unused from the previous unbuilt temple
The Periclean Parthenon was built with the use of the many architectural members which were already prepared for its predecessor. The architects were Iktinos and Kallikrates, and their project was the peak in the development of the Doric order. The temple has heavily suffered in 3rd century AD, and repairs were commenced during the reign of the emperor Julian the Apostate and were done with the technical skill and the possibilities of the time. Only the inner building was roofed again, while the peripter was left unroofed. In the dusk of the paganism the new statue of the Athena Parthenos was transported to Constantinople in 430 AD, and it is most probable that the temple was finally abandoned for the next few decades. The way for the transformation of the ancient temple was left open. The series of imperial edicts, first the Edict of Theodosius I, which forbade the pagan religion, issued 397; Decrees of Theodosius II- Codex Theodosianus XVI, l0, 25; concerning pagan temples and their conversion into the churches were followed with the final blow- the closure of the Athenian school of philosophy in 529. The transformation took place most probably under the reign of Justinian. The transformation was very easy because the original plan of the temple comprised all the elements necessary for the basic architectural plan of a basilica. The western chamber became a narthex, while the opistonaos was screened off and transformed into a pronartex. A section of the western chamber was screened off with the delicately carved panels and transenes and used as a baptistery. Three doors were pierced in the dividing wall and the necessary connection between the narthex and naos was provided. East chamber became the naos and the east door were blocked off with the semicircular apse. Other important changes, the piercing of the three other door in the west chamber were result of the needs for the better communication between the nartex and the surrounding structures. A small door were pierced to the south of the main west door, and another were pierced in the north and south wall providing direct access to the staircases which led to the galleries over the aisles of the east chamber-naos. Galleries were interpolated over the marble crossbeams which connected the new internal colonnades with the walls. The baptistery was rectangular and was separated with the elaborately carved screens. The baptismal font was created with the extraction of one floor plate, and the hole obtained by this extraction was surrounded with the uprightly set marble blocks. For the practical reasons, the central column of the lower tear of the western internal colonnade of the east chamber, which obstructed the view to the altar was removed and substituted with an interpolated arch. The original wax impregnation of the preserved marble surfaces, which was originally used as the coating for the ancient colouring, today gives us the precious evidence, because hundreds of the graffiti were inscribed onto the surfaces through a long period of time before the staircase was interpolated into the opisthonaos[8]. These graffiti give the clear evidence about the historical changes of the rank of the Church Altogether, 23o graffiti are preserved on the surfaces of the columns and the walls of the Parthenon, and they are especially concentrated beside the small lateral door in the west wall what is clear indication that these door were used as a main entrance for a long period[9]. The earliest preserved grafitto dates form 604 AD, but there is evidence for the already long use of the church. The graphic representations show the tower with the minaret built over it. This staircase gave the access to the structure built over the beams of opistonaos whose function remains unclear, and to the attic of the narthex. The great enigma is the way how the ceiling of the narthex was supported. Today, only some small fragments were positively identified as the remains of the original ionic columns of the west chamber. However, it is quite possible that the marble ceiling partly protected the chamber from the burning roof and that these columns remained in function even after the fire. There is also a later description where is clearly indicated that the roof was supported with the four great columns, one of which is cracked and reinforced with the wall. This might be the case with the northwest column which was encased within the partition of the baptistery. The grooves still preserved in the floor indicate that the new west door were installed wrongly and that it was very difficult to move them and the grooves were chiselled off in the floor as an attempt to ease their movement, but with each new cutting it was more and more difficult to move the door[10]. Finally, the great door were left permanently open and on the outer side of the west wall, a new smaller door were installed, leaving the upper part open what gave much more light to the interior. The semicircular apse was built in front of the great east door and it had the raised floor up to the level of the first course of the wall above the orthostates and the syntronon along the wall. On many places, the slabs of the floor were extracted and the burials took place. The earliest damage to the reliefs of the Parthenon was done in the early medieval period. However, only the metopes were damaged, all on the east and west side, and all but one on the north, the westernmost was spared because it was interpreted as the representation of the meeting of Mary and Elisabeth. Southern metopes were left undamaged almost invisible because the whole plateau between the temple and the wall was clustered with the houses. There were altars in the sanctuary and the side reccesses of the apse. The central altar had a ciborium, bases of whose columns were recently discovered. The easternmost part of the nave was separated with the low marble screen with the panels and columns, many fragments were recognised recently among the marble piles on the Acropolis plateau and the depots of the Acropolis Museum and National archaeological museum. After the seizure of Athens in the fourth crusade, the church became an archiepiscopal cathedral, with the change of the dedication, and finally a moshea which was destroyed in the bombing in 1687[11].
The second important temple on the plateau of the Acropolis was the Erechteion. It was a masterpiece of Ionic architecture, a work of the architect Mnesicles, built over the several traditional sites related to the mythical past of Athens. The temple has suffered heavily in the fire, but was successfully restored during the reign of Octavian August. Erechteion was excavated and reconstructed on several occasions, last time from 1977-1985, but the results of these work remain unpublished due to the death of the chief architect, A. Papanikolau. However, the main points from the later history of Erechteion can be presented. Sometime before the imperial edicts, temple was transformed into a simple assembly building with the old internal division of the nave, while the east door were blocked with the wall with the niche. The additional supports for the roof were built beside the side walls. The hall was probably roofed with a barrel vault, like Hephaestion. This structure was altered into a small three nave basilica with the narthex. The lateral supports and the barrel vault were removed an the interior was divided into the nave and aisles, separated with the colonnades built over the low wall. Colonnades were with two tears, with the gallery encircling the central space. Fragments of these columns, made of the green marble, as well as one complete shaft were discovered in 19th C, and have since been lost and re-discovered during the restoration work between 1977-1985. Fragments of ancient Greek inscriptions were used for the bases of these columns, three of which are preserved in the Epigraphic Museum in Athens. At the eastern parts of the aisles, the pastoforias were arranged while in the eastern part of the nave, an apse was interpolated[12]. This was a big building task, which required the almost total demolition of the eastern wall, fragments of its decoration, door and windows, were identified recently as well as the remains of the eastern cella[13]. The original floor was excavated down to the level of the western rooms, all the interior walls have disappeared, as well as the roof and the vault. This inner structure was damaged or demolished later in the middle age, the lower colonnades were retained and the lower roof was installed over the lateral naves. Parts of the trabeations belonging to the lateral walls, notably blocks of the frieze and the architraves, were pulled down and reused as the foundation of the new structures. The altar screen was interpolated, one of its panels still preserved in the Temple. The northern door were used, but their height was reduced with the insertion of the internal marble lining. The door in the western wall were enlarged, and the roman vault of the so-called sea of Erichtonius was demolished, and the cavity filled in. The original lacune in the floor of the north porch was filled in, and substituted with the baptismal font. The side entrance to the caryatides porch was blocked, and the entrance to that part was possible only through the church. The exact dates of these changes are not exactly known, but most probably, they were contemporary with the earliest adaptation of Parthenon. The temple remained more or less in this condition until the Venetian siege of the Acropolis and condition deteriorated heavily in subsequent period.
On the Athenian agora there is evidence for the existence of the several Christian edifices that were interpolated in the older buildings. The best preserved ancient Greek temple is Hephasteion on the hill Kolonos Agorai which overlooks the Agora. It is a hexastyle peripteral temple with the usual pronaos-naos-opistonaos scheme[14]. It was adapted for the church of St George [Hagios Georgios] at the beginning of the 7th century. The orientation of the temple was reversed and a new entrance was pierced in the west wall, while the opisthonaos took the function of the narthex. The naos of the temple was extended into the space of the pronaos. The inner colonnades of the naos were removed, and the naos was vaulted with the barrel vault with the small openings for the light. This vault is still very well preserved. The dividing wall with the entrance, as well as the columns of the pronaos were removed and the overlying trabeation was supported with an interpolated arch, while the overlying section of wall was built with the use of broken stones. The apse was interpolated into the originally extended eastern peristasis. It was semicircular inside and polygonal outside. Two pairs of the door were also pierced in the side walls of the Temple. Western pair served as the side entrances into the church, while the eastern pair connected the naos with the side chapels–proskomidia and giaconicon which were interpolated in the north and south peristasis. A ciborium stood in the altar section which was separated from the naos with the low partition trellis. This Christian arrangement of the church was demolished in the mid 19th century when the temple was deconsecrated and partially restored.[15] Only some old photographs give the evidence for the outside appearance of the church of St Georgios. Today, the only surviving section of the early Christian adaptation is the vault of the nave.
Just little down the hill, in front of the terrace of Hephasteion, stood the complex of the oldest administrative and cult edifices of the Athenian Agora. The complex multifunction building included the hall of the city council-Bouleterion and the temple of Rhea, the Metroon. This section included a peristile court, connected with the colonnade with the rest of the complex. This complex was rebuilt on several occasions, the last rebuilding was the adaptation of the peristile court into the three nave basilica with the reuse of the columns of the peristile. The central section of the front and back collonades of this court were dismantled and reerected in order to fill in the gap in the lateral collonades. Today, this change can be clearly discerned among the preserved foundations, as well as the part of the apse.
The excavations of the Agora in early seventies brought to light the most important proof how heavy Justinian’s edict afflicted the Athenian philosophy and every day life. The so-called Omega house was built early in the fourth century as the luxurious residence richly adorned with the statues, frescoes, and mosaics[16]. The contemporary description allow the possibility that this was the seat of one of the last Athenian schools of philosophy which were the last remains of the earlier fame of the Classical philosophy teaching tradition. This was the place where the life blood of ancient Athens and its spirit was still alive. The shift towards the Christianity was brutal and painful as never before. The luxurious sculpture was removed and carefully hidden in earlier prepared pits. The central decorative panel of the floor mosaic in the baths which probably represented a pagan divinity was excised and replaced with the simple ornamental stone paving. There were other alternations during the final phase of the life of the house, even some of the sculptures were eventually reused as the architectural elements. The house was finally destroyed in 582/583 AD during the barbarian siege.
Thus, it can be stated that the general intention of Athenian people was the continuation of the use of the traditional religious objects for the new religion-the christianity. This prolonged continuity of the holy place fortunately have prolonged the life of the most important Athenian monuments of the classical era. The gods of the Greek Pantheon were succeded by Jesus Christ which in turn in some monuments was followed by Muhamed. The traces of this multi religious continuity are still present on the many of the Athenian monuments, and that is the reason for our admiration for the early Christian Athenian community which attempted every possible way to preserve their great monuments.

Raskoš i slava po kojoj je Atena bila poznata, uveliko su bili na svome zalasku u vrijeme kada je paganska religija konačno bila zabranjena oko 526. godine NE ediktom cara Justinijana. U tom trenutku antički hramovi su bili u svakom slučaju najvećim dijelom oštećeni ili čak napušteni. Pad Rimskog imperija kao i uspon kršćanstva rezultirali su sa postupnom adaptacijom raznih paganskih hramova u kršćanske bogomolje kako bi se održao kontinuitet svetog mjesta. Praktično svi hramovi u Ateni, jedan za drugim su relativno brzo bili adaptirani u crkve. Glavni gradski hram Partenon bio je adaptran u crkvu Sv Sofije(presvijetle mudrosti). Susjedni hram Erehteion takođe je bio adaptiran u baziliku u šestom stoljeću. Na južnim padinama Akropole, veliki dio kompleksa Asklepiona bio je adaptiran u trobrodnu baziliku, dok je jednobrodna crkva bila interpolirana u parodos Dionizijevog teatra. Nedaleko od hrama Zeusa Olimpijskog, nad ruševinama rimskih kuća, sagrađena je bazilika sa raskošnim podnim mozaicima. Mala kapela interpolirana je uz danas nestali amfiprostilos kraj potoka Ilisa. Područje antikne Agore, sjeverno od Akropole, velikim dijelom je stradalo tokom barbarske invazije Herula 267 NE. To razaranje je izbjeglo samo nekoliko građevina. Najraniji dokazi o prelasku na kršćanstvo nađeni su u zgradi negdašnje filozofske škole koja je adaptirana u šestom stoljeću. Hram Hefestion je preoblikovan u crkvu Sv Đorđa u sedmom stoljeću. Nešto niže, na obronku brda Kolonos Agoraos, sačuvani dio negdašnjeg Metroona adaptiran je u trobrodnu baziliku. U negdašnjem kompleksu Hadrijanove biblioteke, koji je zapravo replika Templum Pacis-a u Rimu, već je koncem četvrtog stoljeća bio interpoliran tetrakonhos. Ovaj tetrakonhos je u šestom stoljeću bio preoblikovan u trobrodnu baziliku kontrakcijom tlocrta. Baptisterij je uređen u Andronikosovom oktogonu. Očigledno insistiranje na produžetku tradicije svetog mesta, u Ateni je produžilo vijek najvažnijim spomenicima klasičnog doba.
[1] The basilica on the Illysos river was excavated on several occasions and most of it is now again covered, For the history of the monument see: John Travlos: Pictorial dictionary of ancient Athens, Athens, 1971.
[2] The well preserved section of this wall still can be seen to the south of the ancient Agora, connecting it with the north wall of the Acropolis. From this wall many architectural fragments belonging to the main monuments of the Agora were extracted
[3] For the details about the transformation of Parthenon into the Christian basilica see: Stanislav Zivkov: Early Christian basilica of Our Lady on the Acropolis in Athens, Hortus Artium Medievalium 6(2000), Zagreb-Motovun, 2000, and Manolis Korres, Charalmbos Bouras: Meleti apokatasteous tou Parthenonos vol 1(1983), Athens , 1983,as well as the monograph: Parthenon and its impact on modern times, Mellissa, Athens, 1994.
[4] A. Papanikolau: Meleti apokatasteous tou Erehteion, Athens, 1977; G.P.Stevens: Erechteion, New York, 1922, are the chief sources for the later history of Erechteion.
[5] John Camp: The Athenian Agora, Thames&Hudson, London, 1986, gives the best historical survey of the topography and history of the monuments of Athenian agora. For the details about the research and the results of the america excavations, see the publication: Homer Thompson: Athenian agora, Athens, 1976.
[6] For the architecture of Ohrid tetraconchos see: Vera Bitrakova Grozdanova: Ranohristijanski spomenicite na Ohridsko, Ohrid, 1975.
[7] For the architecture of the church in Konjuh see: Svetozar Radojčić: Crkva u Konjuhu, Zbornik radova Vizantološkog instituta 1, Beograd, 1952.
[8] For the erection of this staircase most of the blocks were brought from the nearby hill from the demolished mausoleum of Phillopapus.
[9] As presented by Manolis Korres in the study: Meleti apokatasteous tou Parthenon, vol 4, Athens 1994, which is entirely dedicated to the problems of the west wall of the Parthenon and its transformations.
[10] As reconstructed by Manolis Korres in Meleti apokatasteos tou Parthenonos, vol 4, Athens, 1994.
[11] For the details about the great explosion and ts consequences see the catalogue of the exhibition: Manolis Korres: Der explosion in Parthenon, Berlin, 1990
[12] This apse is still visible among the foundations in the east part of the interior of the naos.
[13] That is the reason why the architectural elements from the east wall are almost completely missing.
[14] This is actually a first in a series of the works of so-called Attic architect who have built a series of doric temples in Attica during the last decades of 5th century BC. The other temples are Poseidon’s temle in Sounion, Temple of Ares which was later rebuilt in Athenian agora and temple of Nemesis in Ramnount. The common feature for these temples are the series of nicecities which were used on these temples for the first time and since have found their place on Parthenon .About these temples see: Rhys Carpenter: the Architects of the Parthenon, Pelican, Harmondsworth, 1971.
[15] The later apse, and the pastopforias were pulled down, while the lost columns of the pronaos were clumsily restored. Even some of the drums of the temple of Ares were used here.
[16] Many of those statues were founded hidden in secret pits, and have come to us in a perfect state of preservation. For the finds and excavations of the Omega house see: Athenian Agora-excavations in the heart of Classical Athens, Thames & Hudson, London, 1986, as well as: Homer Thompson: Athenian agora, Athens, 1976